Il-Bużnanna, In-Nanna u L-Omm
F’ġieħ il-mara Maltija li żammet il-familja.
Taħleb in-nagħġa filgħodu u l-ħalib fil-barmil taż-żingu jew bieqja żgħira u tagħmlu fil-barmil.
Trab mill-pilloli tfarrakhom u tqegħidhom fil-qwieleb. Wara tnax-il siegħa ħa jibbiesu u tqegħidhom fil-qanniċ. Jumejn biżżejjed fis-sajf. Fix-xitwa iżjed. Billejl jibqgħu hemm iqattru.
Xħin jinxfu sew tagħmilhom fil-ħall iswed mgħerrqin u mbagħad fil-bieqja. Erbat ijiem fil-ħall. Wara tagħmel bżar iswed u jkollhom il-bżar fuqhom. Magħmul jaħraq, ġo vażett, il-bżar ġol-vażett u ħall fuqu. Iżżid il-ħall jgħidulu semel. Magħluq tajjeb, bla arja, il-flixkun għax jitnawru u jmorru.
Tifsiriet:
Bieqja: skutella
Qanniċ: gabarrè tal-qasab li fuqu jitqiegħdu l-ġbejniet biex jinxfu
Semel: butir
Żingu: tal-ħadid (irqiq)
Bl-għajnuna ta’ Joe Camilleri, bidwi Mosti Malti u tfajla Maltija li tagħmel il-ġbejniet kuljum.
Ġawhar
Aktarx min ikollu l-ġid jiġbru, iħarsu, iżommu banda waħda biex ikun jista’ jieħu ħsiebu.
Malta għandha bosta ġawhar imxerred mal-pajjiż kollu. Knejjes żgħar li fihom ġieħ u li juru l-għożża li kellhom missirijietna għat-twemmin u kemm investew biex sabulhom post, fassluhom u bnewhom.
Mhux kollha qegħdin fl-aħjar qagħda! Illum min sab min iħobbu bħal il-knisja ta’ BIRMIFTUĦ, il-Gudja, u hemm min ma sabx bħal il-knisja taħt l-art f’Bormla li għad trid ssib il-kobor tagħha.
L-ewwel ma ntebaħ kien KILIN, Mikiel Spiteri (20 ta’ Awwissu 1917 ir-Rabat, Malta – 8 ta’ Lulju 2008) * kittieb Malti li ħabb l-ilsien u d-djalett. Beda jħażżeż id-disinn tagħha u kiteb regolari fil-Leħen is-Sewwa biex jiftħlilna għajnejna u ngħożżuhom.
Fejn toqgħod int? Ġo belt jew raħal jew rħajjel? Taf kemm hawn knejjes żgħar u għal min huma ddedikati? Fittex, aqra u adotta kappella u ikteb fuqha, biex ta’ warajna jsibu kollox aħjar milli sibna aħna.
La tidħol fiż-żmien u tibda tterraq, tapprezza u jġarrab il-kenn int u tkun għad-dell tagħha.
Tarmix dak li missirijietna waqqfu u kabbru!
* Xogħlijiet
Saġġi u novelli
- Burdati (1970)
- Burdati 71 (1971)
- Tlikki Tlikki ma’ Wenzu (1972)
- Hawn Aħna, Wenz (1991)
- Fuq il-Għajn ta’ San Bastjan (1973)
- Wara l-Għajn ta’ San Bastjan (1994)
- Iż-Żmien Isajjar il-Bajtar (1996)
- Għajnejn Kalanġ (1998) ġabra ta’ novelli
Drammi
- Bl-Irġulija u bl-Onestà, deher fi ktieb bl-istess titlu flimkien ma’ ġabra ta’ novelli.
Rumanzi
- L-Għafrid (1975)
- Tmint Ijiem fi Dragunara (1984)
- It-Tapit Imsaħħar (1995)
- Tinsiex, Publius, Tinsiex! (2003).
Diversi
- L-Alla li ma Nemminx Fih (1983) traduzzjoni mill-Ispanjol ta’ El Dios en quien no creo (1969) ta’ Juan Arias.[4]
- Sensiela ta’ ħames kotba żgħar Kappelli u Knejjes Żgħar (1967),
- Nistqarr (1968)
- Djar is-Sultana (1969)
- Osanna (1978).
Manjieri
Il-KELMA issa fiha ġmiel kbir. Bniedem jaqdi, jisimgħek, jilmħek, iħares lejk, isellimlek u jitlaq u tħossok li qiegħed f’qalbu jew qalbha. Illum mhux hekk! Bis-saħħa jew bis-saħta taċ-ċellulari jintbagħtulek risposti. Imħabbat wisq biex inkellmek jew int bla siwi għalija. Din l-impressjoni li tieħu, iżda aktarx tkun minnha.
L-għodda tal-ftehim saret ix-xkiel lill-bniedem, u ssieħeb lil ħadd, żommu ’l bogħod. Taparsi jagħti kas iżda fil-fatt int żejjed.
Dan ifisser li tħossok waħdek jew mingħalik jiftakru fik.
Imberkin il-każini, imberkin l-imkejjen tal-isport.
Timla Rasek!
Malli nitwieldu nibdew noħolmu u nistħajlu x’jista’ jkollna u kif nistgħu nkunu u għalhekk min jersaq lejna u leħnu jkun ħelu u melliesi, aktarx jimlielek qalbek u tħossok fis-seba’ sema u torqod hieni jew hienja. Tgħaġġilx, stenna għax iż-żmien isajjar il-bajtar. Ħafna jwegħduk ġenna fl-art jew sbuħija mill-aqwa – dar, karozza, tieġ. Oqgħod pass lura! Moħħok jimtela mill-ewwel u maż-żmien taqsam qalbek. U issa ma tafda lil ħadd.
Kun dħuli, żomm kelmtek, tqarraqx imma tistenniex li ħaddieħor se jagħmel l-istess. Fejn tista’ medd idejk u toħroġ aħjar fil-ħin.
Ibni li tixtieq ġo moħħok u fittex l-għajnuna, imma sserraħx fuq l-oħrajn għax tibqa’ b’xiber imnieħer. Tixtrix ħut fil-baħar! Kien hemm bosta li bi sħab ftehmu u wara ntebħu li s-sħab fis-sema.
Imxi pass pass u tasal kmieni u qalbek ma taqsamhiex. Hekk il-ħajja; duq u ara, qis u aqta’. Tiftaħx il-bieb beraħ għax riefnu ta’ dwejjaq jista’ joħodulek.
Ħaqq l-indafa!
Li timxi fuq bankina u tara l-indafa u li t-toroq ikunu xummiema tifraħ u togħxa u tedha li jirbaħ il-qies. Hekk għandu jkun.
Imma tiltaqa’ ma’ persuni li huma mġienen fuq l-indafa u l-indafa tiġi qabel in-nies. Waqt l-ikel iqumu qabel u jibdew inaddfu u jagħtuk l-impressjoni li iżjed ma tħaffef biex titlaq ikun aħjar.
Ma jkunux nies li tista’ tidħol fil-fond tal-ħbiberija u tħoss li jibqgħu dejjem fil-qoxra tal-ħajja. Iebsa li jkollok persuna li tkun hekk għax tbati u s-suġġett ikun bla ħniena: ħasil, toroq, ħwejjeġ, kċina. Dawn għandhom ikunu, imma mhux il-ħin kollu, għax il-bniedem jibda jħossu waħdu u jibda jaqta’ u jfittex band’oħra. Dan jgħodd kemm għan-nisa kif ukoll għall-irġiel.
Jekk tista’ u tintebaħ li int ixxaqleb lejn indafa żejda, ħu ħsieb u rranġa, għax ma tkunx qed tagħmel il-ġid, la lilek u l-anqas l-oħrajn.
Nixfa
Il-21 ta’ Ġunju jfisser bidu tas-Sajf, ifisser btala, ifisser sħana, telqa, għeja. Jekk ma taħsibx minn qabel fejn jista’ jkollok il-frisk, tispiċċa biex taħrab kull xogħol, ħidma u ċaqlaq.
Jekk taħseb biex ikollok mkien ta’ kenn u ma telqekx. Is-sħana tħossok fl-aħjar tiegħek. Il-qsari jgħinu, ilwien ma jgħajtux ukoll. Xorb frisk jew inkella ikel bħal frott inaqqas is-sħana għalik.
X’għandek maħsub għas-sajf? Tarf ta’ ġonna qrib fejn toqgħod għandek fejn jista’ ikun hemm il-kurrent bejn persjana u bieb miftuħ, bejn ritratti tal-ilma u pultruna ħafifa u purtieri tal-qasab li jilqgħu s-sħana. Is-sħana taf tixorbok u tnixxfek u toħodlok l-aptit kollu tal-ħajja. Jekk iżżomm ruħek fil-frisk, ilma bin-nagħniegħ, palju, imrewħa, kappell tat-tibna: kollox jgħin.
Tħallix is-sajf ikiddek. Bi ħsieb is-sajf ukoll jogħġbok u jagħtik saħħtek.
Meqjus
Min jaqta’ mingħajr ma jqis, minn mitt jarda ma joħorġx qmis u mit xejn qatlu ħmar! Il-qies xieraq f’kollox, kliem, sewqan, irqad, infiq, ħruġ, qari, ħbieb. Meta għax m’intix nieqes ma żżommx riedni jisgħobbik. Waqfien ta’ karozzi kif ġie ġie, twieġeb it-telefon tgħajjat, taqtagħha qabel tisma’. Kollox iġib it-taħwid u t-taqlib.
Ara l-pittura u l-iskultura u l-kitba: jidħol il-qies. It-tul jgħejja, it-toqol jimbotta, u t-traskuraġni ddejjaq. Bnedmin li għaddew minn xi xkiel u naraw, bil-qies ħarġu bil-ġieħ. Qies ma jfissirx tibqa’ lura jew tiskot jew taħrab.
Ifisser li skont l-ambjent tkejjel x’inhu l-aħjar. Tkun taf il-ħolm lil min tgħidu. Tkun taf lil min titlob l-għajnuna, u min iwiegħdek u ma jasalx. Il-qies jgħinek ma titfixkilx u qalbek ma tinqasamx. Il-Qattusa għaġġelija frieħ għomja tagħmel.
Hekk trid tkun?
Ħabta u Sabta
Jiġri li min jimxi bil-mod jasal kmieni, min jagħmel kollox bil-galbu jmur aħjar. Imma jseħħ ukoll li ġrajjiet jiġu ma’ wiċċ il-bniedem għal għarrieda. Aħna ma finiex ħafna. Imma żelqa, waqgħa, ħabta, aħbar, tibdillek kollox kollox. Issuq bil-lejl? Tara periklu? Issuq filgħodu tiltaqa’ ma’ ġenn?
Tiċċaqlaq bil-mixi jew bir-roti, għajnejk miftuħa jew magħluqa se jkollok ħwejjeġ li ma tobsorhomx u jkollok tbiddel il-qisien u l-kejl kollu.
X’taqbad tagħmel? Jew tisħet, jew tbierek. Li tista’, tagħmel dak li jmissek tagħmel sew u ma jkollokx indiema. Il-ġejjieni ma jasalx. Issa li tista’, issa li jaqbel. Jekk tistenna l-ħin jaħrab u tfittex u ma ssibx. Tiġġenninx; qassam, aħseb, fittex il-kwiet u tara li dak li jiġi ħabta u sabta tkun lest għalih. Mhux li tgħix bil-biża’ anqas bit-twerwir imma li issa tagħmel ħiltek bil-qalb u ’l quddiem ħallih f’idejn Alla.
Għożż il-Jum!
Żjara
Għandu mnejn għadha magħna, jista’ jkun li telqet, aktarx moħħha mar, jew tiddeffes f’kollox u tidħol fejn ma jesagħhiex. Hi min hi OMMOK! U la taraha stenduta bla nifs fl-iqsar ħin għal taħt l-art, qalbek taħseb mod ieħor.
Żur, agħti rigal, ċempel, ibgħat kartolina, ieqaf, mur, kun hemm għax tajjeb jew ħażin hi ħadet ħsiebek. Minnu li hemm il-kummerċ u l-ward, rigal ifisser flus imma l-ferħ li jġib fl-omm, l-għarfien li uliedha għadhom iħossu, għad għandhom ħin għal dix-xwejħa, l-isptar jew d-dar, jiżboq kull rigal.
Hemm il-bniedem jintebaħ li għadu jħoss, hemm id-demm, hemm it-taħbit il-qalb. Tlaħħaq ma’ xiex, ma’ kemm u ma’ min? Jekk dawk li qattgħu ħin miegħek ta’ żgħir u ferħu u għenuk u issa li tinsab fuq saqajk tinsa, tiġi waqtek u ġġarrab l-istess.
Jum l-Omm jasal biex ifakkrek, biex jgħin bħal qanpiena ta’ knisja, bħal murtal iġibek f’siktek ta’ dak li suppost tagħmel mill-qalb, tagħmlu biex għallinqas ’il quddiem qalbek ma taqsamhiex.
Nifraħ lilek bħala Omm u Nanna!
37×11
Inħobb nitkellem magħkom u jista’ jkun ngħid, “Min jaf x’jogħġobhom? Min jaf x’idejjaqhom?” Il-MEWT taħsad lil kulħadd, min kmieni, min wara żmien, min f’daqqa, min bil-mod. Il-bniedem jifraħ bil-ħajja, u dan sewwa u ta’ min ifaħħru. Ġieli jgħaddilhom minn moħħhom, “Min hu l-awtur?”
Il-kittieb, qassis, se jsemmi lil sħabu:
JOSEPH HENRY ABELA minn Bormla
PAUL BUTTIGIEG mill-Marsa
RENÈ CAMILLERI minn Ħal Luqa
SAVIOUR CHIRCOP minn Ħaż-Żebbuġ
GEORGE DALLI minn Ħal Qormi
PAUL GALEA minn Raħal Ġdid
ANTHONY MERCIECA mill-Birgu
PAUL MERCIECA minn Ħal Qormi
MARIO SAMMUT minn Ħaż-Żebbuġ
DENIS SCHEMBRI minn San Ġwann
LAWRENCE ZAMMIT minn Ħal Qormi
Dawn saru qassisin fil-21 ta’ April 1979. Għalqu 37 sena qassisin. Hemm minnhom il-Gwatemala, il-Brażil u Kuba u l-oħrajn Malta.
Bdew flimkien u għadhom flimkien fis-saċerdozju. Kelma ta’ ħajr tmur għal ARTHUR VELLA S.J. li ħa interess u ħa ħsiebhom.
Insomma ħaqqhom talba; għal min jemmen.
Grazzi Mulej ta’ dawn ir-rigali!