Dak Kien Żmien

Il-lum il-Ħamis, 21 ta’ Jannar, 1965. Għad għandi inqas minn14-il sena. Ninsab beżgħan għax irrid nitla’ l-Qorti. Kelma, li minn dejjem tnissel ċerti ħsibijiet koroh. M’jienix akkużat, iżda xhud għal każ li laqgħet ħażin liz-zija Connie.

Ftit qabel il-Milied ta’ din is-sena, bagħtitni nixtrilha flixkun whisky. Il-qatra tħobbha. Tatni lira u mort għand Toni Balalu. Infaqthielha kollha, għax daqshekk qalli li jiswa dak il-whisky. X’jismu ma niftakarx. Naf biss li fil-qiegħ għandu ħafna frak. Iz-zija taħbi l-flixkun kullimkien, imqar qalb il-ħwejjeġ jew f’xi komodina.

Fl-istess żmien bagħtitni għand Marija l-Għawdxija nixtrilha flixkun ieħor. Whisky ta’ Malta. L-isem hu Keystone Whisky. Hu ħafna irħas mill-ieħor. Biex ma noqgħodx nitkellem, ġieli tagħtini kemxejn. Minnta’ Toni doqtu, iżda mill-ieħor għad le.

Jiem ilu, z-zija Connie qamet ma tiflaħx. Qalet li mhix tara. In-nanna ġabitilha t-tabib. Ordnalha tibgħatha l-Isptar. Infetħu bibien l-infern. In-nanna tixher u tibki. Kif, qatt ħadd ma mar l-isptar se tmur iz-zija Connie? Mela x’għandha? Tela’ n-nannu mill-ħanut. Jidher imħasseb qatigħ. Ġie z-ziju Willie u l-mamà. Kulħadd imdawwar mas-sodda.

Ftit wara ġiet ambulanza. Żewġt irġiel poġġew liz-zija Connie fuq stretcher  u ħaduha l-Isptar. Il-biki żdied. Imbagħad ħabbat il-bieb u ġew Surġent u pulizija. Iridu jafu x’kielet u x’xorbot. In-nanna mbellha. Kielet bħalna. Iżda x’xorbot? Ta’ ġuvnott staqsejthom hux qed jistaqsu għall-whisky. Tawni ħarsa kerha iżda ħerqana. “Ukoll,” weġibni s-Surġent “fejnu?”

Ġejt bejn ħaltejn infittxux, għax dak kien bil-flus u jekk tiġi z-zija u tkun taf li tajtulhom jien, forsi tirrabja. Imbuttatura min-nanna fissret li riditni hi wkoll nagħtihulhom. Qallibt kullimkien. F’armarju sibt il-flixkun li xtrajt mingħand Toni. Fih biss m’għola żewġ swaba’. F’kexxun ta’ gradenza sibt l-aħħar flixkun li xtrajtilha — ta’ Malta, għadu kemxejn użat. Talbuna basket, qegħduhom fih u telqu.

Wara nofsinhar, man-nanna għall-isptar. Iz-zija Connie qiegħda f’sala kbira. Sodda bajda. Inkellmuha min-naħa u tħares in-naħa l-oħra. Għadha tgħid li mhix tara. In-nanna togħrok gedduma.

Sadattant fil-gazzetti ħerġin aħbarijiet li nies li xorbu whisky ta’ Maltamietu, u mara oħra tinsab f’qagħda kritika l-isptar San Luqa. Kienet iz-zija. It-talb fid-dar ma jonqosx. Anzi f’dawn il-jiem qed jitkattar iżjed.

Jumejn oħra u waslet aħbar. Iz-zija reġgħet bdiet tara. Ġirja għall-isptar. Iz-zija Connie tinsab bilqiegħda fis-sodda. Tirrakkuntalna li l-ewwel ma bdiet tarakien inkwatru tal-Madonna fuq il-bieb tas-sala. L-ilsien ċkejken tan-nar tax-xemgħa (li aktarx kien it-talb tagħna) ġegħilha ssegwi l-moviment sa ma rat dik ix-xbieha mirakoluża. Minnhemm bdiet tistejqer.

Nies oħra li daħlu l-isptar warajha mietu wkoll. Tabib novell li kienet taħt idejh esperimenta u rnexxielu. Mill-ewwel waħħal fil-whisky ta’ Maltali kienet xorbot u  ġegħilha tixrob kwantità oħra ta’ whisky tajjeb. Imbagħad beda l-kura.

Fil-ġurnali, l-istorja għadha għaddejja. Lil Joseph Caruana, li għamel taħlita mhux tas-soltu se jressquh il-Qorti. Jien irċevejt it-taħrika. Wassalhieli pulizija.

Dalgħodu liebes pulit. Bil-ħwejjeġ tal-Ħadd. Iz-ziju Fred lest ukoll. Se jwassalni l-Belt. Fit-triq noħodlu rasu dwar fejn tinsab il-Qorti. Imxejna biċċa triq sew fi Strada Forni ’l isfel. Bini antik jistenniena. Irġiel bil-mantijiet suwed jippassiġġaw fil-kurituri. Aħna bilwieqfa nistennew quddiem sala bin-numru 9.

Fis-siegħa u l-ħin nisma’ pulizija jgħajjat ismi. Il-kuraġġ għeb. Idaħħalni f’sala b’bankijiet għoljin, suwed. M’għandhomx x’jaqsmu ma’ tal-Mużew. Faċċata, aktar fil-għoli, skrivanija kbira u raġel warajha. Qed jgħidli nitla’ f’pedana tax-xhieda, qisha ambone tal-knisja. Dak ir-raġel, li sirt naf li hu Maġistrat, qed jitlobni bil-ħlewwa ngħid warajh. Nagħmel hekk. Imbagħad raġel li jinsab taħtu jressaqli salib biex inbusu.

L-ewwel mistoqsija tal-Maġistrat hi kemm ili ma nqerr. Ngħidlu li kull nhar ta’ Sibt nagħmel hekk. Imbagħad irid jaf kollox dwar il-whisky. Qtajtha li ngħidlu. Qed insemmilu l-isem ta’ Toni u jrid jaf x’inhu l-laqam tiegħu. Madwari hawn ħafna nies. Għaliex għandi ngħidlu ‘Balalu’? Reġgħet saret il-mistoqsija u ngħidlu. Ħsibt li dawk in-nies se jibdew jidħqu, iżda ħadd mhu jagħmel hekk. Jistaqsini kif kien jidher il-whisky u niftakar fit-trab li kien fih. Imbagħad mistoqsija oħra dwar il-Whisky Keystone. Iva, xtrajtu mingħand Marija tal-grocer, irħis ħafna.

Il-Maġistrat jgħidli li nista’ mmur. Ninżel mill-pedana u noħroġ barra mill-Awla. Raġel tal-Qorti riesaq lejja. Jagħtini sikspenz. Iz-ziju Fred jgħidli li dak jagħtuh lil kull min imur jixhed. B’sikspenz nixtru l-pastizzi, għalija u għalih. Immorru fil-ħanut Central, quddiem il-knisja ta’ San Ġakbu fi Strada Merkanti biex nixorbu xi ħaġa. Nordna l-pastizzi iżda z-ziju Fred ma jridnix inħallas jien. Allura ferħan għax baqagħli s-sikspenz.

Il-Qorti fejn kienet?

Isem il-ħanut tat-te fi Strada Merkanti, flok Kishna.

Xahrejn ilu, sewwasew f’Settembru tal-1961, reġgħu fetħu l-bibien tal-iskejjel wara l-vaganzi tas-sajf. Għall-ħames sena, fl-età ta’ għaxar snin, tiela’ fil-klassi Standard III, fl-iskola ta’ wara l-Għassa tal-Pulizija, fil-Ħamrun. Ta’ għaxar snin, l-innoċenza tibda twarrab għal avventuri brikkuni, kif se nirrakkonta.

Bħalissa, Novembru, jiġi mfakkar Jum il-Pepprina (Poppy Day) biex niftakru f’dawk il-bnedmin kollha li mietu kaġun tal-gwerra.

L-iskola ġew nies b’numru kbir ta’ bottijiet bojod magħluqin, b’xaqq fin-naħa ta’ fuq, qishom karusijiet u b’qafla min-naħa għall-oħra, biex jiddendlu mal-għonq. Fuqhom għandhom pepprina.

Is-Sur Abela, l-għalliem tagħna, qassmilna bott kull wieħed biex niġbru l-flus mingħand in-nies. Appena nilmħu lil xi ħadd, l-aktar xi raġel, niġru quddiemu u nitolbuh jagħtina xi flus. Ġeneralment, il-bott jibda jimtela bis-sitt ħabbitiet u soldi, iżda kultant qed insib min jixħetli xi tliet soldi skorfina u f’xi każ rari, sikspenz.

Din is-sena l-ajru għadu ma kagħbarniex. M’hawnx xita u fi Triq Irjali, l-Blata l-Bajda, fejn noqgħod man-nanniet; maz-zijiet ta’ ommi u maz-zija Connie, oħt ommi, għadhom jgħaddu xi stranjieri jew nies tan-Navy.

Filgħaxija iz-ziju Fred jew in-nanna Alice jinstabu bejn il-grada u l-antiporta, u jien nippassiġġa tul il-bankina tat-triq tagħna bil-bott f’idi, nitlob xi ħaġa lil kull min jgħaddi.

Fl-aħħar resqin xi stranjieri. Nersaq lejhom, nurihom il-bott u jdaħħlu idejhom fil-but. Wieħed jixħetli żewġ xelini (biċċa waħda) u l-ieħor, tmintax irbiegħi (biċċa waħda wkoll).

Qalbi trid ittir bil-ferħ. Fejn qatt issib Maltin li jixħtulek dan l-ammont ta’ flus.  Il-qalb li għamluli dawn it-tnejn, ħeġġewni nkompli ‘nittallab’. Il-bott qed jimtela ġmielu.

L-iskola, waqt il-kolazzjon, li nsejħulu rikreazzjoni, nitkellmu fuq kemm qed niġbru flus. Wieħed minn sħabna, daqxejn fuq tiegħu qed jgħidilna li rnexxielu joħroġ xi flus mill-bott. L-idea ngħoġbot minn ħafna.

Il-ħsieb qed itambar f’moħħi u qed itellifli l-konċentrazzjoni tal-lezzjoni. L-aktar għal dik iż-żewġ xelini u t-tmintax irbiegħi li l-bieraħ niżlu ħelwin ħelwin fil-bott.

Lura d-dar għadni naħseb fuq kif nista’ nagħmel bħal sieħbi tal-iskola u noħroġ il-flus. Dan iżda, la nista’ nagħmlu quddiem iz-ziju Fred u lanqas quddiem in-nanna Alice. Dawn żgur ma jippermettulix nagħmel hekk.

Wara l-lezzjoni tal-Museum, il-ħsieb għal dawk iż-żewġ muniti għadu qawwi. Bil-moħbi ta’ kulħadd qtajtha x’nagħmel. Iz-ziju Fred qiegħed il-kappella tal-Museum u n-nanna mhix se titla’ fuq għalxejn, għax battikata. Għalhekk nieħu s-sikkina t-twila tal-ħobs, nitla’ fuq, u bil-kumdità kollha noħroġ munita munita sa ma nasal għat-tnejn li nixtieq.

Ħerġin bosta sittiet u soldi, iżda l-ħeġġa ma tonqosx. Fl-aħħar, iż-żewġ muniti mixtieqa, ħarġu wkoll. Warrabthom u rġajt daħħalt is-sittiet u s-soldi kollha f’posthom.

Tul il-lejl, l-istorja ta’ Pinocchio u t-tagħlim tal-Museum qed joqrosli l-kuxjenza.

L-għada, fil-bitħa tal-iskola numru ta’ subien qed ngħidu kemm irnexxielna noħorġu flus mill-bott. Ħadd ma semma żewġ xelini jew tmintax irbiegħi. B’hekk qed inħossni ħati u jekk noħodhom, irrid ngħid bihom lis-saċerdot nhar is-Sibt, meta ta’ kull ġimgħa mmur inqerr.

Filgħaxija qed noħroġ iż-żewġ muniti mill-moħba u ndaħħalhom mill-ġdid fil-bott.

Il-bieraħtlula, is-Sibt, meta mort inqerr, għedt lill-qassis bil-ħsieb li kelli. Ħsibtu se jirrabja miegħi. Minflok staqsieni kontx naf għal min ġbart il-flus. Weġibtu li għal dawk li mietu fil-gwerra. Bi tbissima qalli li kieku dawk in-nies baqgħu ħajjin huma minflok, setgħu mietu l-ġenituri tiegħi u jien ma kontx nitwieled. Żied jgħidli li meta xi ħadd jiġbor il-flus għal xi skop, għandu jagħtihom kollha, inkella l-iskop ma jintlaħaqx.

Illum, it-Tnejn, qed ngħid lil sħabi dak li għaddejt minnu. Xi wħud qablu miegħi. Oħrajn iddieħqu bija u qed jgħidu li l-flus li ħarġu se jżommuhom. Forsi dawn mhumiex rikonoxxenti bħali għat-twelid tagħhom. Jew ma jmorrux iqerru. B’żewġ xelini jew tmintax irbiegħi m’iniex se nbigħ jew inġib ħajja. U wara kollox, jien fejn inkun se nibqa’.

Iz-ziju Willie, għalkemm iżżewweġ għandu l-ewwel tarbija, għadu jiġi kuljum, filgħodu, fid-dar tan-nanna qabel ma jmur ix-xogħol. Hekk kif in-nannu jiftaħ il-ħanut f’xi l-4.30 a.m., iz-zija Connie tinżel tagħmillu t-te bil-lumi u tixgħel ir-Rediffusion, li ma jiftaħx qabel is-sitta ta’ filgħodu.

Dak il-ħin mis-sodda nisma’ l-isbaħ talba kantata tal-Ave Maria,  darba ta’ Schubert u darb’oħra ta’ Gounod. It-tnejn iqajmuni b’burdata tajba. Wara ftit minuti jasal iz-ziju Willie, li ftit aktar qabel ikun għadda l-ħanut u qagħad ħdejn in-nannu. Miegħu, id-dar itella’ l-ġurnali kollha – it–Times, l-Orizzont u l-Berqa u jintasab fit-tarf tas-saqqu, n-naħa tas-saqajn, ikellem lin-nanna fuq it-tifel Lino u fuq ix-xogħol. F’xi ġranet, meta jaqbad il-paga, jagħtiha xi ħaġa tal-flus ukoll.

Jumejn ilu z-ziju Willie ġie ferħan aktar mis-soltu. Qal li xtara karozza mingħand wieħed li jaħdem miegħu; Salvu Attard, mill-Ħamrun. Hi karozza Ford Anglia, magħrufa bħala ta’ molla waħda. Swietu ₤100, u l-lum il-Ħadd se jiġi biha maz-zija Fefa (għal Raffaela) u ma’Lino. Filgħaxija għandu joħroġ lili u lin-nanna wkoll. Għandna mmorru sa Birżebbuġa.

Għandi seba’mitt sena biex nara din il-karozza. Ħlief f’taz-Ziju Pio ma rkibt qatt minn tal-familja, għax ħadd ma għandu, peress li għadhom meqjusin b’lussu kbir, u l-pagi tal-ħaddiema ma tantx iwasslu. Għall-quddiesa tal-lum sejjer ferħan se ntir. Nixtieq jgħaddi l-ħin biex nara liz-ziju Willie ġej bil-karozza li għadu kemm xtara. In-nannu Karm biss qisu ma ħax pjaċir, għax tant beda jgergirlu li ma kellux x’jambiha.

Il-minutieri tal-arloġġ qishom weħlu. Il-ħin ma jrid jgħaddi b’xejn. Fl-aħħar, mal-għaxra u nofs ta’filgħodu preċiż, mill-bogħod nisma’ ħorn ikrah (minn dawk tat-tromba bil-lastiku, li tal-linja sikwit jagħfsu u jdoqqu). Balleċ, ikun hu; iz-ziju Willie. Jitrakka mal-bankina u jitlobni nitla’ fil-kantuniera biex naralu kif idur ħalli jinżel wiċċu ’l isfel lejn il-Belt, biex jipparkja. Din il-karozza ta’ lewn aħdar ċar, qisu piżella, għandha n-numru tar-reġistrazzjoni 4068 u b’żewġ fanali kbar fuq il-parafangi ta’ quddiem. Aktarx li sa meta ħarġet iddur f’Malta, daqshekk kien hawn karozzi jiġru fit-toroq – 4,068. Dan, fis-snin ħamsin.

Mal-bankina tal-faċċata, li kulmin għandu karozza jipparkjaha hemm, hawn spazju enormi, għax kif għedt il-karrozzi għadhom limitati. In-nannu qed jaqsamli t-triq, għax jaf x’ġenn għandi biex immur naraha mill-qrib u nidħol fiha. Issa, z-ziju Willie pparkja, qala’ ċ-ċavetta minn postha u ħareġ mill-karozza ferħan. Talli rajtlu biex idur u ma jaħbatx, qed jgħini u jtellagħni fuq is-seat  minfloku, ħalli noqgħod wara t-tmun. Kos kemm hi differenti minn taz-ziju Pio. Din hi aktar antika u quddiem qisu ġej bil-ponta. Meta ngħidlu hekk, iz-ziju Willie jgħidli li tiegħu aħjar għax b’dik il-forma, il-karozza taqsam ir-riħu tiġri aktar. Jien ma nifhimx f’hekk, iżda l-aqwa li fiha erba’roti u llejla twassal lili u lin-nanna għall-ħarġa li webbilni biha z-ziju Willie.

Għalhekk illum lgħabt aktar bil-qalb mat-tarbija taz-Ziju Willie, u dan biex inpattilu bil-quddiem ta’ din l-ewwel ħarġa. Ma nafx x’tani. Tant jien viċin maz-ziju Willie, li din il-karozza qed inħossha li hi tiegħi ukoll. U lanqas nilħaq niekol li ma nitlax fil-gallarija nittawwal biex niżgura ruħi li għadha hemm. Bħali qed jagħmel ukoll iz-ziju Willie.

Lino qed jibki. Wasallu l-ħin għall-irqad. Iz-zija Fefa talbitni noqgħod mal-baby  tagħha fuq is-sodda, biex jorqod. Hekk nagħmel u nispiċċa norqod jien ukoll. Tqajjimni n-nanna biex nilbes għax sar il-ħin għad-dawra. X’gost qed inħossu fina u x’differenza mill-ħarġa tas-soltu, sa Tas-Sliema. Hawn, minbarra li qed naraw toroq oħra u l-vjaġġhu itwal, għandna s-sodisfazzjon li ma noqogħdux nieqfu f’kull stage.

Issa wasalna fid-destinazzjoni li xtaq iz-ziju Willie. It-toroq baħħmill-karozzi. Iridna ninżlu lkoll u resqin lejn ħanut mnejn sejjer jordna xi luminati. Għalkemm sar l-istess ħin li soltu nirritornaw id-dar b’tal-linja, illum in-nagħas għadu ma tefax is-seħer tiegħu fuqi. Qiegħed attent għat-toroq u għall-mod kif iz-ziju Willie qed isuq il-karozza. Min jaf  Ħadd ieħor jerġax jiġi għalina u joħroġna xi mkien ieħor?

Riesaq ġmielu s-sajf lejn l-aħħar tas-snin ħamsin. L-iskola primarja għaddejjin bin-nofstanhari. Minkejja li ma ndumux fil-klassi sal-4.00 p.m., il-ħedla xorta tagħmel tagħha. L-aktar meta wara l-iskola, ikolli nimxi t-triq minn ħdejn l-Għassa tal-Pulizija tal-Ħamrun, sal-Blata l-Bajda. Ix-xemx tiżreġ u magħha ġġib kemm il-qamel, il-baqq u wkoll in-nemus.

Il-qamel hu dudu li jtir minn ras għall-oħra tat-tfal. Naturalment, peress li fl-iskola ninsabu numru ta’ studenti, ilkoll b’qoffa xagħar fuq rasna, il-qamel jista’ jagħmel bejta fuq kull tifel u tifla tal-iskola. Qamla waħda u tista’ tagħmel infestazzjoni sħiħa.

Għalhekk, meta filgħaxija n-nanna Alice tintasab bilqiegħda wara l-grada fuq siġġu u jien quddiemha fuq il-pulturna żgħira li xtrali n-nannu Karm, inserraħ rasi fuq kuxxtejha u b’subgħajha fin-nokkli ta’ xagħri, tiflili u kultant issibli xi duda. Għandha paċenzja enormi u ma tiqafx qabel ma taċċerta ruħha li daritli rasi kollha. Meta tlesti, tobrom il-karti tal-gazzetta, iddawwarli n-nokkli fuqhom u torbotli waħda ħdejn l-oħra. Nitla’ norqod bihom b’kollox sal-għada filgħodu.

Iz-zija Connie tixtri shampoo apposta u spiss taħsilli xagħri bih. Hi u ddawwar. tagħfas il-facecloth  ma’ rasi u kif taqlagħha terġa’ toqgħod tfittex fiha għal xi duda oħra. Ħażin meta ssib, għax rasi taqlagħhieli bl-għorik!

Imbagħad ġieli tixtrili mxat (pettine) bojod żgħar b’rixtelli ta’ snien qrib xulxin, fuq żewġ naħat, li meta dak li jkun jomxot, jaqbad il-qamel bejn is-snien. Nieħu gost meta nara xi qamla ċkejkna u nifqagħha bejn id-dwiefer tas-swaba’ l-ħoxnin ta’ kull id.

Għada, l-iskola għandha tiġi n-nurse, u tinvista lil kull tifel u tifla. Anki xagħarna taralna, biex tiżgura li m’għandniex qamel. Lil min issiblu tgħid lill-għalliem jew għalliema ħalli jinfurmaw lill-ġenituri.

Iżda l-qamel mhumiex l-uniċi parassiti li nsib fis-sajf. Għandna l-baqq ukoll, u kważi kważi huma agħar mill-qamel. Il-baqq tad-dar, joħorġu matul il-lejl mill-imtieraħ tal-ħaxixa. Għalxejn ta’ kull filgħodu, in-nanna Alice u z-zija Connie ifettħu l-ħaxixa ta’ kull saqqu, għax xorta ssib xi waħda jew tnejn li joħorġu jixorbu d-demm tal-vittma fil-qrib.

Waqt li l-qamla qajla tidher, għax hi ċkejkna ħafna, il-baqqa tidher, għax lewnha lewn id-demm u hi nofs tond. Ġeneralment tistaħba mad-dawra tal-ħjata tas-saqqu. U meta tinqatel, minnha joħroġ id-demm li tkun soffiet.

Baqq ieħor, li ġeneralment jattakka lin-nisa u lit-tfal għax ikunu lebsin ix-shorts jew dublett kemxejn qasir, joħroġ jigdem waqt il-quddies.

Fil-knejjes hawn ħafna siġġijiet, bil-mag[qad tal-ispag, li bil-qagħad tan-nies, dan jisħon u jrabbi l-baqq. U xejn ma tkun pjaċevoli, gidma waqt l-omelija jew il-quddiesa tal-Ħadd.

Finalment, is-sajf iġib miegħu in-nemus. Apparti miż-żarżira li tagħmel hi u ddur fuq rasek, il-gdim tagħha xejn mhu pjaċevoli. Tqabbad il-ħakk u f’ħafna każi, min jingidem jibqa’ sa ma joħroġ id-demm mill-gidma.

Tabilħaqq, li kull min jingidem ikun martri. Ma tista’ tagħmel xejn. F’dawn is-snin ma għandniex fannijiet tal-elettriku u biex ma nħossux is-sħana, aħna t-tfal naqbdu biċċa njama dejqa, b’xi pied tul u mat-tarf tagħha nsammru biċċa kartuna. B’hekk noħolqu palju primittiv li noqogħdu nrewħu bih sakemm jaqbadna n-nagħas, norqdu u l-palju jaqa’ fl-art. Hawnhekk, jibda l-attakk bla difensiva tan-nemus.

Meta għal darbtejn fil-ġimgħa, jgħaddi tal-pitrolju bit-trakk, minbarra l-pitrolju, in-nanna tixtri wkoll likwidu ieħor li jsejħulu flitt. Dan nitfgħuh f’pompa apposta tal-landa u filgħaxija, qabel nidħlu fis-sodda, nifflittjaw bih. Il-pompa hi magħmula minn bott fuq quddiem, li fuqu hemm tubu twil u ġo fih virga rqiqa li tidħol u toħroġ permezz ta’ pum. Kull darba li l-virga tidħol fit-tubu, joħroġ raxx tal-flitt, li suppost joqtol lin-nemus. Ġieli nużawh ukoll mad-dawra tas-saqqu, biex noqtlu l-baqq.

Iżda n-nemus mhux ħmar. Naħseb li tgħallem skola tajba, għax ħafna drabi, sekemm nifflittjaw il-kamra jintasab qrib is-saqaf, iggranfat mal-ħitan. S’hemm fuq, il-pompa ma tlaħħaqx, u għalhekk qisu jpattihielna appena nitfu d-dawl u ninxteħtu biex norqdu.

Fis-suq bdiet tidher ukoll il-Moon Tiger. Nixtru pakkett b’xi ħames tidwiriet spiralli, ta’ lewn aħdar, li meta tqiegħda fuq ħadida apposta li jkun hemm fil-pakkett, tinfetaħ ’l isfel u tkun tista’ tixgħelha b’sulfarina. Aħna nqegħduha fuq platt, fuq gradenza viċin tiegħi. Sakemm tibda tinħaraq u tarmi d-duħħan minnha, ir-riħa hi ftit inkrepattiva, iżda aktar ma tinħaraq, nidraha. U l-ħsieb li m’iniex se nkun attakkat min-nemus, iġegħilni nissaporti d-duħħan li ħiereġ. Kos hu, minkejja li meta nifflittjaw, in-nemus jidher li hu ta’ skola, għax jogħla ’l fuq, meta jara l-ġamra mixgħula joqgħod idur magħha sakemm jinħaraq.

Filgħodu, kif inqum, inħobb nagħti titwila lill-platt, u l-gost tiegħi ngħodd kemm ikunu mietu nemus tul il-lejl. Kull nemusa mejta, taf mill-inqas kienet gidma waħda waqt ir-raqda tiegħi. U fis-sajf, ħadd ma jissaporti jorqod bil-piġama, kif nagħmel jien fix-xitwa.

Barra minn hekk, peress li kif għedt, fannijiet fid-dar ma għandniex, qabel ma norqdu, in-nanna tiftaħ il-purtelli tal-gallarija u l-bieb tat-terrazzin, biex tkun tista’ tgħaddi l-arja. Iżda meta tagħmel dan, tkun qed tistieden lin-nemus iżurna u jagħmel ikla sabiħa minn fuqna. Biex tgħaxxaq kollox, wara t-terrazzin tinsab dik magħrufa bħala l-għalqa ta’ Kalafatu – għalqa mitluqa, li n-nies tad-dawra jitfgħu fiha l-imbarazz kollu li jkollhom. Għalhekk, in-nemus li jitla’ minn din l-għalqa jaf ikun infettat u sa filgħodu nqum b’ħobża daqsiex kull fejn indabbar gidma ta’ nemusa.

Jingħad li l-ewwel sistema tas-servizz tar-radju f’Malta waslet lejn l-1935-37. Kienu jkunu radjijiet kbar, li toqgħod iddawwar bosta buttuni biex taqleb l-istazzjonijiet – meta tkun xortik tajba.

In-nannu Karm għandu radju minn dawn fis-sala. Jinsab f’biċċa għamara sabiħa. Isfel qishom saqajn ta’ mejda skulturata, imbagħad fuqhom kaxxa li tinfetaħ minn quddiem b’bieba “shutter”, li tinħeba fuq ġewwa meta tinfetaħ. Imbagħad fuq din, bħal niċċa kollha skultura u ħġieġ mal-erba’ naħat, li fiha hemm statwa kbira ta’ San Publiju.

Meta n-nannu jiġi biex jixgħel ir-radju ma tantx jieħu gost bija ħdejh, iżda jien nissaħħar narah idawwar buttun u filli tisma’ t-textix, u filli l-kliem bl-Ingliż jew bit-Taljan. Wara ftit, jerġa’ jniżżel ix-“shutter” u jagħlqu biċ-ċavetta, biex ħadd ma jiftħu.

Issa resqin lejn is-snin sittin. Bdew deħlin it-“transistor radio”. Ġuvni jaħdem mal-Gvern, li nafuh bħala Pollacco (aktarx kunjomu) jgħaddi kuljum mill-Blata l-Bajda b’wieħed fuq spalltu jew taħt abtu, u minnu tinstema’ mużika tal-mument. Bosta tfal, xħin jarawh jibdew isejħulu “Pullakku, Pullakku”, u hu jirrabja magħhom.

Maz-zija Connie għandi rabta qawwija. Mhux darba u tnejn li dak li nitlobha, meta tkun tista’, tixtrihuli. Ġieli tixtrili karozzi tal-Corgi, mingħand Ramiro Debono Ross, ħajjat fil-kantuniera bejn  Triq il-Kbira San Ġużepp u Triq it-Trinità Mqaddsa; ġieli xi suldati tal-plastik jew xi ktieb Classic mingħand Ġovanna, li għandha ħanut fi Triq Irjali ma’ Triq San Tomaso. Il-Classics, huma dwar personalitajiet li baqgħu jissemmew. L-aktar li jogħġobni hu dak fuq Benvenuto Cellini skultur, pittur mużiċist u ħaddiem id-deheb, li għex fl-1500.

Issa, l-aktar ħaġa tal-moda fostna hi li jkollok transistor radio ċkejken, li joqgħod fil-but. F’temp ta’ ftit żmien, is-suq qed jimtela bihom. Auntie Connie llum wegħditni li jekk nobdi u naqdiha, xi darba tixtrili wieħed.

Dalgħodu s-Sibt, u qomt imħejji biex nagħmel ħafna xogħol. Mort nixtri mingħand tal-laħam u tal-ħaxix. Ġibt il-ħobż mingħand Pierino u ħsilt l-art.

Wara nofsinhar, għal xi s-6.30 p.m. Auntie Connie ħierġa bħas-soltu. Iddum sa xi d-9.00 jew id-9.30p.m.

Fis-sajf, jien, in-nanna Aliceu z-ziju Fred noħorġu s-siġġijiet fuq il-bankina u ġieli narawha ġejja. Illum tidher ferħana.

Daħlet u telgħet tbiddel ħwejjiġha. Issa niżlet b’kaxxa żgħira f’idha u newlithieli. Għandi ġenn biex niftaħha u narax’fiha.

L-għaġeb tal-għoġbijiet jinżel fuqi hekk kif f’dik il-kaxxa nsib transistor radio ċkejken ta’ lewn aħmar sabiħ. Qed turini kif inħaddmu. Xejn speċjali. Żewġ buttuniet, mhux bħal tan-nannu Karm, u qed naqbad l-istazzjonijiet ferm qablu. In-nanna u z-ziju Fred iħarsu skantati.

Intir fuq Auntie Connie u nimlieha bil-bews. Wegħda oħra li wettqitha miegħi.

Issa sar il-ħin għall-irqad. Telgħin fuq, iżda lili n-nagħas tarli. Ir-radju qed jisraqhuli. Hekk kif qed nisma’ lil kulħadd jonħor, niftaħ ir-radju baxx u nisma’ ħafna mill-istazzjonijiet li qed ixandru. L-aktar li hawn stazzjonijiet huma bit-Taljan.

Mas-siegħa u nofs ta’ filgħodu, in-nagħas qed jagħmel bija u r-raqda qed noħodha bir-radju mixgħul!

Ftit żmien ilu u sewwasew fit-22 ta’ Novembru tal-1963, xterdet ix-xniegħa li assassinaw lill-President tal-Amerika, John F. Kennedy. Jiem wara ħabbru l-funeral.

Li jinqatel President ta’ superpotenza mhix ħaġa ta’ kuljum u dan il-President Kennedy kien maħbub. Issa Malta kollha xegħlet għal dan il-funeral. Setgħu jsegwuh biss dawk il-Maltin tat-tajjeb li għandhom televiżjoni black and white. It-televiżjoni f”Maltadaħal għall-ewwel darba s-sena ta’ qabel.

Jien u nannti ninsabu mistednin għand is-Sur u s-Sinjura Simmler, li joqogħdu faċċata tagħna. Nistgħu nsegwu bilqiegħda fis-salott tagħhom, kulma jsir dakinhar. Issa, li kważi għandi 13-il sena, it-televiżjoni jsaħħarni. Għax tibda tistaqsi: kif tista’ ssegwi dak il-ħin stess kulma qed iseħħ f’pajjiż tant ’il bogħod minnartek!

Barra minnhekk, it-televiżjoni ma jxandarx biss funerali. Hemm filmati sbieħ, varjetà, kant u kulma wieħed jista’ jistenna mix-xandir.

Fil-Ħamrun hawn żewġ bejjiegħa ta’ fama għall-bejgħ tat-televiżjonijiet. Wieħed hu Consiglio Damato, li jimporta l-Leowe Opta u għandu l-ħanut tiegħu ftit ’l isfel u faċċata tal-knisja ta’ San Gejtanu u l-ieħor, ċertu Frans, jimporta l-Erres u jinsab quddiem l-Għassa tal-Pulizija.

Ħafna nies, biex taparsi għandhom is-sett tat-televiżjoni, qed itellgħu arblu fuq il-bejt u miegħu jwaħħlu antenna. Iżda bħali, ma jaraw xejn.

Issa missieri, li jaħdem mal-Gvern, aktarx li ngħata somma flus bħala arretrati u peress li fil-familja diġà ninsabu b’ħamest itfal żgħir, apparti jien, li ngħix għand in-nanna, it-televiżjoni hu bżonjuż għal dak li missieri u ommi jaħsbu li hu ġabra tal-familja. Għax fejn tmur fis-sajf u fix-xitwa, jekk karozza ma għandniex? Kemm se jdumu niżlin u telgħin għand in-nanna, mill-Ħamrun għall-Blata l-Bajda?

Allura missieri qatagħha li jixtri televiżjoni tad-ditta Erres. Il-prezz tiegħu hu £130. Issa d-distakk bejni u bejn ħuti hu kbir immens. Huma jistgħu jsegwu l-filmati wara l-iskola u jien le, għax in-nannu Karm u n-nanna Alice m’għandhomx televiżjoni. B’hekk issa ninsab fuq ix-xwiek li nkun aktar spiss fid-dar ta’ ommi. Hemm insegwi bosta programmi tat-tfal. L-aktar popolari huma l-filmati tal-kelb Rin Tin Tin; Penno di falco – il capo Cheyenne; Flipper; Furia; l-aħbarijiet; il-Carosello (programm ta’ reklami differenti) u l-ispettakli ta’ filgħaxija meta nibqa’ għand il-mamà u l-papà.

Il-mamà ġieli tinġabar magħna ssegwi dawn il-programmi. Il-papà le. Dak l-aktar li jħobb jara huma l-logħbiet tal-football, li jien qatt ma interessani u xi logħba boxing.  Ma nafx kif għall-football u l-boxing jużaw it-terminu ‘logħob’. Dejjem jaqgħu, jaqilgħu id-daqqiet u jweġġgħu – u jsejħulu logħob. Mela l-logħob li fih ma tweġġax, x’jgħidulu?

Issa qed tidħol il-pika sew bejn l-impurtaturi tat-televiżjonijiet. Qed jingħad li l-Leowe Opta huma l-aħjar u hawn min qed jgħid li r-raġuni hi li t-technicians tagħhom qed itellgħu l-aktar antennifil-għoli biex jiġbdu s-sinjali aħjar.

It-televiżjoni hu invenzjoni sabiħa u ġdida, iżda bħal invenzjonijiet oħrajn, qed joqtol delizzju sajfi tagħna t-tfal; dak li ntellgħu t-tajr minnfuq il-bjut. Bil-mod il-mod, il-bjut tad-djar Maltin qed jimtlew bil-kanen twal u antenni u kull tajra tal-karti, teħel magħhom u titqatta’ appena titla’.

Qed nifhem xi ħaġa li spiss nisma’ lil min jgħid li mhix oġġett għal widnejn it-tfal. Il-kelma babaw – hi ‘politika’. Tagħżel lil xi ħadd biex jiggverna u jmexxi ’l-pajjiż. Bħalissa hawn xi ħames partiti politiċi, li minnhom jistgħu jagħżlu dawk li se jivvutaw. Tan-Nazzjonalisti, tal-Labour, ta’ Strickland, tal-Partit Demokratiku u tal-Partit tal-Ħaddiema Nsara. L-akbar tnejn huma dawk tan-Nazzjonalisti u tal-Labour.

Il-familja tan-nanna Alice, fejn ngħix jien, hi mħallta ftit. In-nanna, iz-ziju Fred u z-ziju Dward huma man-Nazzjonalisti. Mhux għax jitkellmu bosta dwar hekk, iżda meta nistaqsihom xi ħaġa, ninduna. In-nannu Karm le. Dak kien ħaddiem tat-Tarzna u bħall-ħafna, hu Laburist. Ma jibżax juri. Tant li numru ta’ parruċċani m’għadhomx jiġu jixtru mill-ħanut tiegħu u flokhom qed nara numru ieħor ta’ nies li qabel qatt ma rajt b’għajnejja.

Waħda mara xiħa, li jsibuha bħala ‘Ta’ Bosco’, wara l-quddiesa ta’ kuljum, tgħidli li n-nannu għandu l-interdett. Min jaf x’inhu dan? Fil-kappella tal-Museum, fil-Blata l-Bajda, is-saċerdot u l-fidili qed isemmuh ukoll. Għal mistoqsija tiegħi fil-qrar, il-qassis tani t-tweġiba. In-nannu qed ibigħ gazzetta li mhux suppost ibigħha, għax qed jgħidli li tmur kontra t-tagħlim tal-Knisja. Din il-gazzetta hi maħruġa mill-Partit Laburista u jisimha Il-Ħelsien. Min ibigħha u min jaqraha, hu interdettat. Minħabba f’hekk, in-nannu, li ta’ kuljum kien imur għall-quddiesa tal-ewwel fil-knisja tat-Trinità l-Marsa, issa m’għadux imur.

Meta jien u n-nanna noħorġu mill-quddiesa, qed jinġabru ħafna nisa xjuħ magħna. Minn dawk li jieqfu ħdejn in-nanna, min iħarisli bl-ikreh u min bid-daħka. Bejniethom qed jiġbru l-flus u jibagħtuni nixtri kopji ta’ Il-Ħelsien mingħand in-nannu. Jum wara l-ieħor lin-nannu qed nixtrihomlu u nbigħhomlu kollha jien.

Uħud minn dawn in-nisa jinżlu Sqaq Miggiani u jqattgħu l-gazzetti biċċiet. Bla ma jaqrawhom. Ġieli għal dan ix-xogħol jagħtuni xi sold. In-nannu qatt ma jistaqsini għal min ikunu. Għalih, naħseb li l-aqwa hu li jbigħhom.

Il-lum l-Ewwel ta’ Mejju, Festa ta’ San Ġużepp Ħaddiem. Tal-Labour jagħmlu l-karrijiet bħal tal-Karnival, bil-fjuri tal-karti. L-attività, li ssir tul Triq il-Kbira, l-Ħamrun, isejħulha Battle of Flowers. Filgħodu, f’xi l-għaxra, dawn il-karrijiet jibdew jinsaqu lejn il-Blata l-Bajda. Fuq trakk armat minnhom ikun hemm Duminku Mintoff u deputati Laburisti. Ilkoll ixejru lin-nies ta’ madwarhom, li huma l-partitarji tal-Partit Laburista.

In-nannu jinsab bil-ħanut miftuħ, bin-nies deħlin u ħerġin jixtru. F’din il-festa dejjem inkun irrid immur ħdejh, biex inkun nista’ ngħinu u biex nara aħjar. Iżda n-nanna tirrabja u hi u z-zijiet iżommuni ġewwa. Xħin kollox ikun għaddej minn taħtna nitilgħu fil-gallarija u naraw kollox minn wara t-tendini tal-qasab. Bħalna, jagħmlu bosta nies oħra tat-triq.

Il-lum, bla ma rrid, ċaqlaqt ftit it-tendina. Xi ħadd minn dawk il-ħafna nies qed jilmaħni u flimkien ma’ oħrajn qed jgħajtu u jgħajruna. Fis-siegħa u l-ħin  telgħin is-soldi fl-ajru, u addio xi tliet ħġiġiet tal-gallarija. Lighter tas-sigaretti jispiċċa ġewwa wkoll. B’kollox qed ngħodd xi xelin u żewġ soldi, u lighter.

Isfel hemm it-taħbit mal-bieb. Ħadd mhu se jiftaħ għax hemm l-istanga wkoll. Il-pulizija resqin lejn il-bieb tad-dar.

Issa qed jintemm kollox. Il-pulizija qed iħabbtu bil-mod u tiftaħ iz-zija Connie. Iridu jafu x’ġara. Qaltilhom b’kulma ġara u sejrin lura. In-nannu jagħlaq il-ħanut, li hu bieb ma’ bieb mad-dar. Jidher inkurlat ħafna. Ma jridx kliem bħas-soltu u għal darba qed iħarisli bl-ikreh!

L-ispiża għall-ħġieġ tat-twieqi tal-gallarija, se jħallasha z-ziju Fred. Hi ferm ogħla minn kemm ġbart flus mill-art tal-gallarija. Darb’oħra noqgħod attent li ma nerġax inċaqlaq tendini. Hi ħej, kif jagħmlu dawn! Kemm jitlgħalhom malajr!

Żmien ilu z-ziju Willie staqsieni rridx immur miegħu sa Raħal Ġdid għax kien beħsiebu jixtri kaxxa tad-daqq. Din hi xi ħaġa ġdida. Fid-dar għandna r-radju tan-nannu, li ma jħaddmu ħadd ħlief hu u l-kaxxa tar-Rediffusion. Il-kaxex tad-daqq li jdoqqu diski ma ssibhomx f’kull dar.

Ma domtx ma tajtu t-tweġiba. Qbadna l-karozza tal-linja mill-Marsa u niftakar li dakinhar, għalkemm dawn il-karozzi spiss jagħmluli d-deni, ma ġrali xejn, għax kont medhi b’din il-kaxxa li se nixtru.

Fil-pjazza ta’ Raħal Ġdid, maġenb il-knisja, nsibu raġel jistenniena, ħabib taz-ziju Willie u tamparu. Jismu Victor. Fit-triq qegħdin jitkellmu bejniethom. Jien maqtugħ għalija waħdi, qisni ma neżistix.  Ftit wara, Victor idur lejja u qed jibda jkellem lili wkoll. Ma nafx kif u għaliex qed insemmilu li z-ziju Willie għandu ftit flus mhux ħażin.

Appena nidħlu fid-dar ta’ dak ir-raġel, li mhix bogħod wisq minn fejn waqafna bil-karozza tal-linja, iz-ziju Willie u hu, jidhru li ftiehmu fuq il-prezz tax-xiri. Għalhekk qed jagħtina wkoll basket b’xi kaxxi bid-diski li għandu, u li jindaqqu fuq il-kaxxa. Dawn qed jerfagħhom iz-ziju Willie. Victor qed joffri li jwasslilna l-kaxxa hu sal-karozza tal-linja. Magħluqa, din il-kaxxa tidher qisha bagalja tal-injam milli għad hemm bosta tfal iġibu magħhom.

Fil-karrozza tal-linja z-ziju Willie qed jgħidli li ma ħax gost bija li semmejt il-flus, għax dawk ma kinux affarijiet li għandhom isemmu t-tfal. Sa ma naslu d-dar, qed jagħmilli prietka sħiħa. Iżda qed nara li għandu raġun, ma jmurx jiġi xi ħadd u jisraqlu kollox!

Lanqas nilħqu naslu d-dar li ma noħodlux rasu biex jipprova jdoqq il-kaxxa. B’attenzjoni kbira jagħtiha l-ħabel, jissettjaha għad-diska, peress li tieħu l-kbar tal-74 dawra kull minuta u dawk tal-35 dawra u tlaqna ndoqqu xi diski.

F’waħda mill-kaxxi sibna d-diski tal-mument. Fost dawn, il-Baby Face  u Sixteen tons. Din il-kanzunetta hawn ħafna li jagħtuha verżjoni b’żieda Maltija u jkantawha hekk: Sixteen tons, what do you get, a big mazzita and a small zalzett. Tinstema’ ħafna fit-triq wara li nispiċċaw mill-iskola.

Il-lum qomt ferħan. Xi ġimgħa ilu, iz-ziju Willie u z-zija Fefa kellhom l-ewwel tarbija tagħhom – tifel. Se jagħmlulu l-magħmudija u peress li l-festin li qed jippreparawlu se jagħmluh id-dar tagħhom, fi Triq it-Teatru l-Qadim, iz-ziju Willie jixtieqni nieħu ħsieb il-mużika jien. Dalgħodu, wassluni d-dar għandu, biex irranġajna kollox għar-riċeviment u qegħdin nippustjaw il-kaxxa tad-daqq f’rokna.

Filgħaxija qegħdin jaslu l-mistednin kollha. Fosthom il-mamà u l-papà u ħuti. Ħuti u tfal oħra qegħdin jinġabru madwari, biex jisimgħu l-kanzunetti u jaraw il-kaxxa tad-daqq kif taħdem. Għalxejn inwarrabhom mill-viċin, kif qalli nagħmel iz-ziju Willie, għax kulħadd qisu jrid jisma’ aħjar.

L-ewwel kanzunetta li se ndoqq hi Sixteen tons. Appena tintemm, it-tfal iridu jerġgħu jisimgħuha u għalhekk, biex nogħġobhom u biex kultant inewluli xi pastina qed nikkuntentahom. Iżda lil xi nies kbar fl-età, li huma mistednin għal din il-festa, qisha dejqithom l-istess kanzunetta u wieħed raġel qed jitlobni ndoqq oħra.

Allura issa jmiss il-Baby Face. Ħuti u l-oħrajn tamparhom qed jinġabru f’ċirku tond u jduru mal-kamra. Nixtieq ningħaqad magħhom, iżda ma nistax, għax l-inkarigu ma jippermettilix.

Il-ħin għaddej ġmielu. Uħud mit-tfal m’għadhomx iduru miegħi għax qabadhom in-nagħas. Jien ukoll nixtieq nieqaf mid-daqq għax xbajt, u għada għall-iskola. Ftit ftit, in-nies qed jitilqu mid-dar. Xi erbgħa jħarsu lejja huma u ħerġin. Ma nafx hux għax għoġbithom l-għażla xejn vasta li daqqejt, jew għax ippreferew id-daqq tal-kanzunetti mill-biki taċ-ċkejken Lino, li tiegħu hu l-festin tal-magħmudija. Hi x’inhi r-raġuni, jekk iddejqu bis-Sixteen tons, ma naħsibx li għandhom għalfejn jiddejqu bil-Baby Face,  għax il-festin hu tal-baby! 

Sewwasew fil-kantuniera l-oħra fi Triq Irjali, kif taqbeż ir-Radio City, lejn il-Ħamrun, qabel ma titla’ l-isqaq għall-forn tal-Bażikk, hemm ħanut ċkejken ferm – toqba kollox, li r-raġel xwejjaħ li jkun fih, Ġanni, jaqli u jbigħ l-imqaret tat-tamal. Imqaret, li fietla u mhux jaħarqu, joħolqulek benna tal-għaġeb fil-ħalq.

Minn filgħodu sa filgħaxija, dan il-ħanut jibqa’ għaddej bil-produzzjoni. Naturalment, sid il-ħanut, iġib l-imqaret mhux misjura miegħu u jaqlihom hemm fiż-żejt jagħli. Ir-riħa tiftaħlek imnifsejk, għax mal-imqaret jitfa’ l-maskta (anisette) u tgħidx x’riħa tfuħ jagħmlu, iżda t-togħma tisboq kollox, għax it-tamal hu kemxejn abbundanti.

Dan in-negozju jtul għal kemm idumu għaddejjin l-istaġuni tal-ħarifa, ix-xitwa u r-rebbiegħa, iżda ħidmet il-bejjiegħ tal-imqaret ma tiqafx. Ġieli jagħlaq il-ħanut qabel, u bl-ewwel Lambretta  bi tliet roti li daħlet Malta, għax bil-kaxxa fuq wara, idur it-toroq tal-Ħamrun ibigħ il-bigilla u l-isfineġ tal-bakkaljaw. Jgħajjat l-għajta ‘Hawn hu’.

Il-bigilla tkun qisha f’kaldarun fejn tinżamm sħuna. Meta n-nanna tibgħatni nixtri b’xi sold, jaqbad karta strazza, jagħmilha forma ta’ lembut u jitfagħli fiha. Imbagħad ikollu flixkun b’likwidu aħmar – aktarx bżar aħmar misħuq u miżjud b’xi żejt — u jferrixli fuq il-bigilla. Appena jitfa’ l-bigilla fil-lembut u qabel ma jitfagħli l-bżar, jagħlaq il-kaldarun bl-għatu.

Għall-isfineġ għandu speċi ta’ akkwarju tal-ħġieġ, bl-għatu wkoll u meta nixtri minnhom, jagħmilhomli f’borża tal-karti.

It-togħma tal-bigilla niggustaha, għax tajba iżda ma’ tistax tipparagunaha ma’ dik tal-isfineġ, l-aktar fin-nofs tagħha. Meta jiġi jbigħ, in-nies toqgħod fil-kju biex tixtri, forsi għax issib l-ikel lest għal filgħaxija u ma toqgħodx issajjar.

Biex jara jagħti l-bqija sew meta jkun meħtieġ, għax id-dawl fit-toroq għadu batut, dan il-bejjiegħ għandu bozza ċkejkna mwaħħla ma’ wara tas-saqaf tal-Lambretta, in-naħa tal-bankina. Jieqaf fejn jieqaf, jitfi l-vettura u jinżel minn postu biex ibigħ.

Hekk kif jibda riesaq l-istaġun tas-sajf, in-negozju tal-imqaret ibatti xi ftit, għalkemm xorta jibqa’ jsajjarhom u jbigħhom. Iżda kull wara nofsinhar, f’dan l-istaġun tas-sħana, lil ‘tal-imqaret’ nerġa’ narah tiela’ biż-żiemel minn Triq Irjali fil-Blata l-Bajda għall-Ħamrun, din id-darba jbigħ il-ġelat u l-granita tal-lumi.

Il-ġelat u l-granita, jagħmilhom hu, d-dar tiegħu. Bħall-ġelat, il-granita għandha togħma tajba u rinfreskanti. Ikunu f’dawk li ngħidulhom ‘bziezen’. Dawn il-bziezen huma ċilindri fondi, li jitqiegħdu f’nofs bettija tal-injam u mad-dawra tagħhom jintefgħu l-blokki tas-silġ. Jien, l-aktar li nixtri hu l-ġelat. B’sold, ningħata ġelat kbir, li jagħmilhuli f’lembut tal-gallettina ta’ barra. Nies oħra qed jixtru l-ġelat f’reċipjenti tal-aluminju u tal-enamel.

Biex ma jdublix, niekol malajr dak il-ġelat li jkolli ’l barra mill-lembut tal-gallettina, iżda darba nagħmel hekk, nibda nara li qed jonqosli malajr, għax isfel nett qajla jkun hemm ġelat. Mill-banda l-oħra, jekk nieħdu bil-kalma, tilħaq tixxarrabli l-gallettina minn taħt u jaqagħli l-ħalib. Allura kultant, wara li niekol il-ġelat ta’ fuq, biex ma jdublix, nigdem il-gallettina minn taħt u nħalli lill-ġelat jinżel f’ħalqi bil-mod il-mod. B’hekk nemmen li ntawwal ftit il-ħin biex ‘niddevorah’.

Iżda jekk in-nanna jew iz-zija Connie jkollhom xi flus li jistgħu jagħtuni, għada noqgħod nistennieh u nixtri ġelat ieħor!

Is-snin qed jgħaddu ġmielhom. Ninsabu fl-1963. Għandi 12-il sena, u barra milli bosta affarijiet milli jirrakkuntawli n-nanniet u z-zijiet, jien ma niftakarhomx u għalija qishom xi ħaġa tal-ħolm, madankollu qed nixhed li ċerti tibdiliet qed iseħħu madwari b’mod mgħaġġel. Forsi għax il-ħtieġa hi omm l-invenzjoni.

L-aktar ħaġa li tispikka din is-sena, hi l-introduzzjoni tat-toilet paper bl-isem Tana. Pakkett b’żewġ rombli karti iġjeniċi għall-imsieħ tal-warrani.  Dawn ir-rombli jinsabu f’borża tal-plastik, li fuq il-faċċata tagħha hemm stampa tal-funtana ta’ Tritoni, li nħadmet mill-iskultur Ċensu Apap erba’ snin ilu.

Dan l-imbierek toilet paper  qed jirrivoluzzjona l-ħajja tagħna l-Maltin, għax sa ftit qabel ġie introdott, l-iġjene kien xorta oħra.

Hawn Malta, in-nanniet kienu draw iqattgħu kwadraturi ta’ drapp minn xi liżar qadim u jberflulhom l-erba’ nħawi biex iservu flok it-toilet paper. Ma’ rokna minnhom iħitulhom ħolqa, biex tiddendel ma’ musmar fil-kamra l-baxxa u kull min jidħol jinqeda, jieħu din iċ-ċarruta u jsib post nadif biex jużah.

Ta’ kuljum, din iċ-ċarruta kienet titneħħa u tintefa’ f’barmil taż-żingu li jkun fih l-ilma bis-sapun u ġieli ma’ oħrajn,  titħalla fih. F’xi ġranet, in-nanniet, l-ommijiet jew iz-zijiet, jaqbdu injama apposta u joqogħdu jdawru l-biċċiet użati għall-iskop ta’ iġjene, ħalli jnaddfuhom sew mit-tebgħat. Meta jidhrilhom li jkunu rħew sew, itellgħuhom mill-ilma tas-sapun u jgħalluhom fuq il-primus,  wara li jogħrkuhom bis-sapuna taċ-ċavetta – li hi sapuna ħadra jew safra, li qajla taħfinha f’id waħda – u fuqha hemm minqux muftieħ.

Wara l-ħasil u t-tlaħliħ ta’ dawn iċ-ċraret, il-qilla tax-xemx tagħmel tajjeb biex tkompli tneħħi għal kollox kull tifkira ta’ użu minn dik iċ-ċarruta.

L-istess isir fil-każ tat-trabi. Lil dawn ifisquhom f’ħarqa bi qlejba fuqha biex tmiss ma’ laħam it-tarbija, u jħammġu fiha. Il-ħarqa hi speċi ta’ xugaman u l-qlejba hi magħmula minn drapp irqiq u ifjen minntal-lożor.  Meta tarbija tħammeġ, jitwarrab il-ħmieġ, u l-ħarqa u l-qlejba jgħaddu mill-istess proċess taċ-ċraret l-oħra.

Jingħad li qabel is-snin ħamsin, għall-istess skop, in-nies adulti  kienu jagħmlu użu wkoll mill-ixkejjer bojod tad-dqiq. Wara, kien hemm ukoll min jaqta’ kwadraturi tal-paġni tal-gazzetti u jutilizza dawn il-karti. Min kien jagħmel hekk ma kienx jaf bid-dannu li seta’ jagħmel lil saħħtu.

Raġel anzjan imrobbi l-Qala, Għawdex irrakkuntali li jiftakar iż-żmien meta ta’ tfal żgħar, hu u ħutu kienu jmorru f’xatt il-baħar f’Ħondoq ir-Rummien wara maltempati qliel, li jtellgħu ċ-ċagħaq l-art. Minnhemm jiġbru ċ-ċagħaq ċatt, jitfgħuh fil-ġwielaq marbutin ma’ madmad u jmorru lura r-razzett. Hemm jaħslu ċ-ċagħaq fl-ilma tal-bir u jnixxfuh. Imbagħad iqegħduhom f’kannestri tal-injam ħdejn il-vaska tad-WC, li kien ikun ħdejn il-mandra tar-razzett, u jintużaw flok toilet paper.

Xħin użata, kull ċagħqa tintefa’ fi friskatur bl-ilma bis-sapun u meta ċ-ċagħaq jimtela mhux ħażin, idawruh b’injama u jitfgħu kollox f’rokna fil-ħamrija.  Żmien wara jerġgħu  jnaddfu ċ-ċagħaq fl-ilma nadif, inaddfuh u jerġgħu jużawh.